Bạn đọc đặt câu hỏi:“ Gạo lứt nhiễm thạch tín ăn có bị ung thư không?”. Arsenic (thạch tín) có tự nhiên trong đủ loại thực phẩm, thậm chí trong nước trái cây, nước uống hàng ngày, chứ chẳng riêng gì nếp tẻ, gạo huyết rồng, nàng Hương, hay gạo lứt.

Vũ Thế Thành

Qua thời gian, đất đá chứa arsenic bị bào mòn, khai thác quặng mỏ, ngấm vào nước ngầm, chảy ra sông suối suối biển cả,… Trồng trọt chăn nuôi cũng từ môi trường đó mà ra. Rồi con người lại dùng thuốc trừ sâu chứa arsenic nữa, thì thực phẩm nào mà chẳng dính. Vấn đề là dính bao nhiêu thì có hại?

Cơm nhiễm thạch tín, đành quay sang phở, nhưng phở cũng nhiễm. Chẳng lẽ lại chia tay cả cơm lẫn phở?

Hại nhãn tiền thì chưa thấy, trừ khi chán đời uống thuốc rầy chơi cho biết, chứ hại về lâu về dài thì đã được xác định. Phơi nhiễm lâu dài với arsenic mức độ cao làm ung thư da, bàng quang, phổi, các bệnh tim mạch và gây tổn hại cho hệ thần kinh.

Các arsenic dạng vô cơ hòa tan được hấp thu nhanh và gần như hoàn toàn trong hệ tiêu hóa. Sau đó được chuyển đến tích lũy ở các mô trong cơ thể, kể cả ngấm qua nhau thai. Arsenic dạng hữu cơ hấp thu ít hơn, khoảng 70%, và có chủ yếu trong thủy sản.

Arsenic vô cơ độc hơn hữu cơ

Arsenic vô cơ được xem là độc hại hơn arsenic hữu cơ. Tuy nhiên trong nghiên cứu, do số liệu phân tích ít đề cập đến hữu cơ, nên người ta xem tất cả đều là arsenic vô cơ cho tiện (*). Riêng cơ quan an toàn thực phẩm Châu Âu (EFSA) lại chơi… đẹp, chỉ xem 70% tổng dư lượng arsenic trong thực phẩm là vô cơ. Còn đối với thủy sản, bao nhiêu % arsenic hữu cơ thì tính sau, nhưng trong cá, ít ra cũng phải là 0,03 mg/kg và các thủy sản khác là 0,1 mg/kg arsenic vô cơ. Thả đầu này, nhưng siết đầu kia, thì quả là “bàn tay thép bọc nhung” vì sức khỏe con người kiểu Tây.

WHO/FAO đưa ra mức dung nạp hàng tuần tạm thời (PTWI) với arsenic là 15 ppb/kg thể trọng, với người nặng 60 kg, con số này là 900 ppb. Tuy nhiên EFSA (Châu Âu) cho rằng con số này đã lỗi thời. Arsenic có thể gây hại ở mức thấp hơn so với số liệu mà WHO dùng để tính toán. Nói cách khác, phải kéo con số 15 ppb xuống.

EFSA ước tính mức phơi nhiễm arsenic hàng ngày qua thực phẩm ở 19 nước Châu Âu từ 0,13 – 0,56 ppb trên thể trọng, hay 7,8 – 33,6 ppb với người nặng 60kg. Con số này đủ để yên tâm.

Hiện nay hầu hết các quốc gia, kể cả WHO đều ấn định mức tối đa arsenic trong nước uống là 10 ppb (10 phần tỉ hay 0,01 mg/lít).

Chỉ có nước uống và một vài loại nước trái cây (nước táo, lê) được ấn định mức arsenic tối đa là do dùng nhiều, và arsenic trong nước đều ở dạng vô cơ (độc), còn các loại thực phẩm khác thì arsenic có thể bỏ qua.

Chưa kịp ra quy định, FDA lãnh búa thị phi

Vấn đề trở nên lớn chuyện vào tháng 9 năm 2012, khi tờ Consumer Report đưa kết quả phân tích gần 200 mẫu gạo và sản phẩm từ gạo, có dư lượng arsenic dao động quanh mức 150 -250 ppb, cá biệt có loại trên 500 ppb. Gạo trắng, gạo dài, gạo ngắn, gạo lứt,…đều có, kể cả gạo hữu cơ cũng không thoát. Đã dính tới đất đai, dính tới nước thì gạo nào cũng thế. Gạo lứt (brown rice) có mức cao hơn (200- 300 ppb) do còn nguyên cám gạo.

FDA (Mỹ) ngay lập tức vào cuộc và đưa ra kết quả vào tháng 9 năm 2013, với 1.100 mẫu thử đủ các loại gạo, kể cả bánh và nước trái cây. Kết quả có vẻ dễ chịu hơn, vì chỉ tính riêng arsenic vô cơ. Đối với gạo, dao động từ 57,7 – 124 ppb. Gạo lứt cao hơn, với mức 160 ppb. FDA cho rằng, mức này quá thấp để có thể gây hại cho sức khỏe trước mắt hoặc ngắn hạn. Còn rủi ro dài hạn, cần thêm thời gian để đánh giá. FDA khuyên nên có chế độ ăn cân bằng, nay thứ này, mai thứ khác,…

Báo chí Mỹ được dịp tiếp tục tấn công FDA với đủ loại mỉa mai, tiếng chì tiếng bấc. Tờ Consumer reports rút hẳn 1 cái box, ghi rõ quy định mức arsenic trong nước uống ở tiểu bang New Jersey (Mỹ) là 5 ppb, bên cạnh mức 200- 300 ppb tìm thấy ở gạo. Báo chí thường có kiểu so sánh ác liệt như phụ nữ trong cơn cuồng ghen lý luận. Có mấy ai chợt nhớ ra rằng, mỗi ngày con người uống 2 lít nước, nhưng nếu ăn gạo, chỉ cỡ 120 gr là nhiều (gạo nấu thành cơm nở gấp 4-5 lần). Và rằng, các nước trên thế giới, cả Âu lẫn Mỹ đều quy định mức 10 ppb arsenic cho nước uống, chỉ riêng tiêu chuẩn của New Jersey là 5 ppb.

Báo chí cảnh giác, nhưng khoa học là khoa học.

Việc nghiên cứu tác hại lâu dài của arsenic trong gạo rõ ràng cần thời gian, trước khi đưa ra quy định. Gạo là thức ăn chính của cả vài tỉ người trên trái đất, và khoa học là khoa học, đâu dễ gì bị áp đặt theo dư luận báo chí. FDA kêu gọi sự hỗ trợ thêm thông tin, số liệu, đánh giá từ các tổ chức khoa học trong và ngoài nước, kể cả EFSA, WHO/FAO,..

Ủy ban Codex (thuộc WHO/FAO), trong phiên họp tháng 7 năm nay (2014) đã ấn định mức tối đa arsenic trong gạo là 200 ppb (0,2 mg/kg).

Vo gạo nhiều lần có thể làm giảm một nửa dư lượng arsenic, nhưng sẽ làm mất đáng kể các vitamin B, acid folic,… FDA cho rằng không nhất thiết phải làm thế.

Gạo hấp thu nhiều arsenic hơn các loại cây trồng khác vì cây lúa được gieo trồng trong nước. Thành phần đất, ô nhiễm nguồn nước, thuốc trừ sâu, tập quán trồng, thủy lợi, đào giếng,..là những yếu tố đóng góp vào dư lượng arsenic trong gạo.

Tường trình của Codex (WHO/FAO) tháng 3 năm 2012, đưa ra bảng tổng hợp về dư lượng tổng arsenic trong gạo từ 160 – 290 ppb. Đây là mức trung bình từ số liệu của Mỹ, Úc, Nhật bản, Châu Âu, Trung Quốc,… Không thấy đề cập đến số liệu của Việt Nam.

Cả đời ăn cơm, buồn tình ăn phở – Thở dài!

Dư lượng arsenic trong gạo ở Việt Nam chắc còn là điều…bí ẩn, vì truy lục mãi vẫn chưa tìm ra. Đành đưa số liệu ô nhiễm arsenic ở nguồn nước để…tưởng tượng. Theo nghiên cứu của Berg.M và cộng sự năm 2006 (**), nguồn nước nhiễm arsenic ở đồng bằng Cửu Long từ 1 – 845 ppb (trung bình là 39 ppb), còn ở đồng bằng sông Hồng là 1 -3050 ppb (trung bình 150 ppb). Con số này cho thấy, mức độ nhiễm arsenic ở vài nơi là rất nghiêm trọng. Nhắc lại, mức tối đa arsenic cho phép trong nước uống là 10 ppb.

Thuốc trừ sâu thì có thể ngăn chặn bằng cách không dùng loại thuốc có arsenic, nhưng arsenic có sẵn trong nước, kênh rạch sông suối thì sao đây? Chỉ riêng đồng bằng sông Cửu Long có khoảng hơn 300.000 giếng đào, giếng đóng là nguồn tiềm năng để arsenic nhiễm vào nước. Vấn nạn này thì người dân bó tay rồi, phải trông chờ tới chính sách vĩ mô của Nhà nước, chờ tới chừng nào thì tính sau. Còn bây giờ hãy tự hào mỗi năm VN xuất khẩu 4-5 triệu tấn gạo đã (?)

Cả đời ăn cơm, buồn tình ăn phở. Cơm nhiễm thạch tín, đành quay sang phở, nhưng phở cũng nhiễm. Đành phải sống (bám) vào nhận định của FDA (Mỹ) rằng, trước mắt và ngắn hạn, thì mức arsenic trong gạo hiện nay chưa có hại gì cả. Chứ chẳng lẽ lại chia tay cả cơm lẫn phở?

Vũ Thế Thành
—

(*) Các số liệu trong bài dẫn từ Codex (WHO/FAO), EFSA (Châu Âu), FDA (Mỹ), và Consumer report. Các đơn vị được quy đổi sang ppb để tiện so sánh. Một serving gạo ghi theo FDA, tương đương 45 gr.
(**) Nguồn: Magnitude of arsenic pollution in the Mekong and Red River Deltas–Cambodia and Vietnam –  National Center for Biotechnology Information (NCBI), US National Libarary of Medicine. (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17081593)

.